Prahistoryczne osadnictwo nad rzekami pod Inowrocławiem było generatorem rozwoju Kujaw i przyszłej Polski. Najważniejsze rzeki Kujaw to Wisła w środkowym biegu oraz Noteć w swym górnym biegu. Noteć liczy 388 km, ma swe źródła na Kujawach w jeziorze Przedecz oraz w okresowych jego dopływach ze strony wschodniej między wsiami Bogołomia i Szczecin oraz ze strony północnej, a ujście do Warty pod Santokiem. Zapisywana była historycznie, wielokrotnie w XIII wieku jako Noteś i pod tą nazwą utrzymywała się do XVIII wieku. Ponadto od XVI wieku używano także nazwę Noć, a Długosz – Nothesz, po łacinie: Natissis. [1] W 1243 r. występowała też jako Notes, 1249 r. – Nothes, 1270-96 r. według rękopisów z XIV-XV w. – Notesz, 1312 r. – Notsza, 1422 r. – Nothessch, 1461 r. – Nyotesch, 1565 r. – Nothesz, pisana w narzędniku – Nothessią, 1571 r. – na Notesi.
Autor: Adam Lech Janowski © 2014 – 2017.
Wśród nazw niemieckich Noteci znajdują się ponadto: w 1259 r. – Nezze, 1272 r. – Netce, 1327 r. – Netze, 1317 r. transumpt z 1428 r. – Netcze, Necze, 1332 r. – Necz, 1338 r. – Netza, 1409-14 r. według późniejszych rękopisów – Netcze, Neczce, 1251 r. falsyfikat z końca XV wieku – Neza, Netza, XV wiek – Netzie, na mapie pruskiej z 1861 roku – Montwey, a w 1944 r. – Netze.
Zachodnia jej odnoga – Noteć Zachodnia w górnym jej biegu do jeziora Skórzęcińskiego występuje jako Montwa lub Mątwa, natomiast lewa jej odnoga płynąca przez Gopło – Noteć Wschodnia – jako Noć. W języku niemieckim Noteć nazywana była i jest Netze, czyli sieci. W minionych wiekach, Noteć posiadała sieć dopływów, w tym połączenie z Wisłą i które umożliwiały przemieszczanie się po nich łodziami.[2] Znacznie wcześniej, w okresie cofania się lodowca, korytem Noteci – pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką płynęły wody Wisły, Biebrzy, Drwęcy, Narwi, Bugu i Niemenu. Bieg tej wielkiej rzeki kończył się w dolinie Łaby w okolicach Hamburga [3], o czym świadczy też aktualny dopływ Łaby, o nazwie Netze, niedaleko jej ujścia – estuarium do Zatoki Helgolandzkiej Morza Północnego. W tym przypadku nie bez znaczenia jest siedem dokumentów, najwcześniejszy z 1243 r., najmłodszy z 1336 r., w których Dolna Warta, m.in. w okolicach Gorzowa [Wielkopolskiego] występowała pod nazwą Noteci i wpływała do Odry. W Mątwach na Noteci istniał w XIX i XX wieku port, do którego przybijały parowce, łączące logistycznie i zaopatrujące lokalne cukrownie, później barki węglarki – przynajmniej do lat 70. XX wieku.
Przez Kujawy przepływa Tążyna (w górnym biegu Kanał Parchański), znajdującą się w dorzeczu Wisły, mająca swe ujście w Otłoczynie koło Torunia. Jest lewobrzeżnym dopływem Wisły o długości 49,8 km. Tążyna jako Thanzina wzmiankowana była w dokumentach w roku 1474 i 1475, a na mapach pruskich oznaczana jako Tonczyna lub Tunczyna. Jej brzegiem biegła granica między Królestwem Polskim – kongresowym a Wielkim Księstwem Poznańskim. Tążynę w górnym jej biegu stanowi Kanał Parchański na Równinie Inowrocławskiej, popularny jeszcze w latach 60. ze spływów kajakowych. Kanał płynie obniżeniem dolinnym Doliną Parchańską – doliną Tążyny – Kanału Parchańskiego. Bierze swój początek w części południowej gminy Gniewkowo, gdzie znajduje się obszar alimentacyjny (źródliskowy) nie tylko dla Kanału Parchańskiego, ale także Gniewkowskiego. Nieopodal bierze swój bieg także strumień Smyrnia Mała. Kanał Parchański wypływa z mokradeł nazywanych „Błotami Ostrowskimi” i „Błotami Gąskimi”, a dawniej Błotami Parchańskimi, położonych między Szadłowicami a Wierzbiczanami, 10 km na wschód od Inowrocławia oraz między Lasami Balczewskimi a Puszczą Bydgoską. Torfowiska te są obszarem o największej bioróżnorodności w gminie Gniewkowo. Kanał Parchański płynie do dopływu z Nowego Dworu, koło Dąbrowy Biskupiej. Dalej jego przedłużeniem jest Tążyna. Głównym dopływem Tążyny jest Mała Tążyna – dopływ płynący z kierunku Żołnowa – ujście w Przybranowie oraz Tążyna I – ujście w Straszewie.
(Wielki) Kanał Fryderyka lub rów Fryderyka, po niemiecku (Gross) Friedrichsgraben lub Kanał Balczewo – Balczewoer Canal to wykonana odnoga Kanału Parchańskiego łączącą się z Jeziorem Szarlej, zlewająca się z Notecią, łączy Wisłę z Notecią, odwadniając przy tym tereny Marcinkowa, Balczewa, Turzan, Trzask, Jaront i Sikorowa. Drugi mniejszy kanał, zwany Kanałem Biskupim, po niem. Bischofs Canal, odwadniał tereny Parchania i Modliborzyc, i odprowadzał je do Kanału Parchańskiego i dalej do Tążyny.[4]
Zlewnie rzeki Tążyny i Kanału Parchańskiego należą do obszarów szczególnie narażonego – OSN na zanieczyszczenia azotem pochodzenia rolniczego na terenie gmin wiejskich: Inowrocław, Rojewo, Dąbrowa Biskupia i Gniewkowo w powiecie inowrocławskim oraz Aleksandrów Kujawski, Koneck, Bądkowo, Waganiec, Zakrzewo i Raciążek w powiecie aleksandrowskim.[5]
Kanał Bachorze, dawniej rzeka Bachorza – jest jednym z najważniejszych historycznie dopływów Gopła i płynie doliną Bachorzy sztucznym kanałem w liniach prostych, choć w dnie zachodniej doliny rozwijają się liczne meandry. Kanał zwany jest także Kanałem Piastowskim ze względu na wykorzystywanie go w średniowieczu do wodnego połączenia dorzeczy Odry i Wisły. Łączy Noteć i Jezioro Gopło w Kruszwicy ze Zgłowiączką w Brześciu Kujawskim, wpływającą do Wisły. Wyróżnia się Bachorze Małe – dawniej mały kanał Bachorski, zwany Szarlejskim i Bachorze Duże – wielki kanał Bachorski, wpływający do Gopła pod Kobylnikami. Kanał płynie szeroką pradoliną Bachorzy, posiada oryginalny wypukły profil podłużny dna oraz regularny, łukowaty kształt, którego wypukłość skierowana jest na północny wschód. Szerokość samego kanału waha się od 1,5 do kilku metrów. Kanał odwadnia obszar o powierzchni 184,2 km2 i pełni funkcje melioracyjne, jest odbiorcą wód ze znacznej ilości rowów melioracyjnych i jest zasobnym w wodę ciekiem bifurkacyjnym – płynącym w dwóch kierunkach o długości 24,6 km. Zlewnia pozbawiona jest większych skupisk leśnych i jest intensywnie wykorzystywana rolniczo.
Podobnie jak dolina parchańska, dolina Bachorze znajduje się w północnej części Wysoczyzny Kujawskiej na Równinie Inowrocławskiej i posiada tą samą skomplikowaną morfogenezę. Dna dolin dźwigane są na wskutek ruchów skorupy ziemskiej, z których wyróżnia się m.in.: neotektoniczne – przejawiające się w najpóźniejszych okresach geologicznych i glaciizostatyczne – w ramach których pogrążyły się fragmenty skorupy ziemskiej na wskutek rozrostu lądolodów – obciążenia przez masy lodowe, natomiast po stopieniu lodów dokonywało się powolne wypiętrzenie. Wypiętrzenie den obu dolin wiąże się także z halotektoniką, tj. tektoniką solną, obejmującą ruch soli pod wpływem nacisków tektonicznych. Wypiętrzenie na dnie doliny Tążyny w okolicach Balczewa wynosi 83-84 m n.p.m. i prawdopodobnie spowodowane było przez dźwiganie tektonicznego bloku uskokowego Góry. Z kolei na dnie doliny Bachorza wypiętrzenie osiąga najwyższy punkt na dziale wodnym w pobliżu Siniarzewa – w okolicy wsi Ujma Duża – 84 m n.p.m., co spowodowało postglacjalne dźwiganie tektonicznego bloku Radziejowa.
Na całym tym obszarze wykazano działanie tektoniki regionalnej typu blokowego, szczególnie wyraźnie zarysowanej w jego północnej części, gdzie wyróżniono m.in. bloki tektoniczne Inowrocławia, Góry, Gniewkowa, Aleksandrowa Kujawskiego, Strzelna, Kruszwicy, Konecka, Gopła i Radziejowa. Aktywność poszczególnych bloków uskokowych pokrywy permo-mezozoicznej wywołana była przez obciążenie przez lądolód, a następnie odciążenie po jego ustąpieniu. Dotyczy to również położonej na południe od doliny Bachorzy – doliny głuszyńskiej.
W prostoliniowej części doliny parchańskiej skierowanej do Wisły zaznacza się obecność specyficznej wielkoskalowej lineacji glacjalnej (MSGL) powstałej w warunkach subglacjalnych, tj. występujących pod lodowcem. Jest to największa równoległa przepływowa forma tworzona przez lodowiec pod szybko płynącym strumieniem lodowym. Ten tzw. inicjalny fragment doliny parchańskiej odwadniany jest ciekami płynącymi w przeciwnych kierunkach – w kierunku Wisły oraz Tążyny. Jego dolinny dział wodny między wznosi się na wysokość 87-88 m n.p.m. [6] Dolina marginalna Bachorzy uznana została za jeden z kluczowych, ponadregionalnych form odpływu wód z zastoiska warszawskiego w czasie stadiału głównego zlodowacenia Wisły. [7]
Zielona Struga, zwana Zielonką, a dawniej Wierdzielewą lub Wiedzielową to lewoboczny dopływ Wisły o długości 34,0 km w Kotlinie Toruńskiej. Rzeka wypływa z podmokłych obszarów w okolicy wsi Tarkowo. We wsi Rojewice do Zielonej Strugi wpada Kanał Chrośniański oraz potok Jezuicka Struga. Następnie rzeczka płynie przez Puszczę Bydgoską i jest jej największym ciekiem wodnym. Koło leśniczówki Zielona Struga tworzy wodospad o spadku do 2 m. Znajdują się tam obiekty krajoznawcze: dęby szypułkowe o obwodzie 295-495 cm koło leśniczówki Zielona oraz skupienie lip drobnolistnych o obwodzie 242–283cm koło leśniczówki Dybowo przy ujściu rzeki do Wisły.
Kanał Gniewkowski znajduje się na Nizinie Gniewkowskiej i posiada długość 24 km, łączy jezioro Nowe z ciekiem Zielona Struga, która bezpośrednio wpada do rzeki Wisły. Kanał stanowi lewobrzeżny dopływ Zielonej Strugi i kończy swój bieg w Zagajewicach. Projekt odwodnienia, został zrealizowany w latach 1969-70 poprzez wykopanie rowu odwadniającego, przeprowadzonego przez wydmy gniewkowskie oraz zapewnienie grawitacyjnego spływu nadmiaru wód za pośrednictwem Strugi Zielonej do Wisły. Przy jego budowie wykorzystano stary rów przeciwpancerny na odcinku niemal 5,3 kilometra. Wcześniej jednak, na drodze kanału wśród wydm eolicznych, na terenie, którego deniwelacje wynoszą od 15 do 35 metrów, pojawiło się Jezioro Nowe. Powstało ono poprzez utworzenie zalewu na wskutek połączenia Jeziora Starego w Zajezierzu z piaszczystą bezodpływową kotliną międzywydmową, nazwanego Kanałem Fryderyka. Kanał wykonany w XVIII wieku za czasów Fryderyka Wielkiego przebiega wśród lasu na długości 1,8 km w bardzo głębokich przekopach dochodzących do 18 m głębokości.
Kanał Smyrnia Duża jest potokiem nizinnym piaszczystym o długości cieku 20,3 km, wpadającym do Jeziora Mielno. Posiada dopływ – Smyrnia Mała położony na Równinie Inowrocławskiej. Zlewnia strumienia należy do obszaru szczególnie narażonego – OSN na zanieczyszczenia azotem pochodzenia rolniczego na terenie gmin wiejskich: Inowrocław, Pakość, Rojewo i Złotniki Kujawskie.
Smyrnia może nawiązywać do zamieszkiwanego przez Greków bogatego antycznego miasta eolskiego, a następnie jońskiego – Smyrna nad Zatoką Smyrneńską, dzisiaj – Izmir w Turcji. Smyrna nazywana ozdobą Azji, koroną Jonii, położona nad Morzem Jońskim na głównym lądowym szlaku handlowym prowadzącym przez Azję Mniejszą, posiadała dwa porty morskie, była najważniejszym z miast polis greckich w Joni, centrum nauki, medycyny, igrzysk olimpijskich, miejscem kultu religijnego – licznych świątyń, w tym budowy jednej z pierwszej bazylik. Podobnie jak na Kujawach nad Smyrnią i Smiernią znana była z pochówków birytualnych – ciałopalnych i inhumacyjnych. Region greckiej Smyrny słynął także z żyznych gleb, tak jak na Kujawach. Smyrna po grecku oznacza mirrę i wielokrotnie wymieniana była w Biblii, m.in. jako jeden z siedmiu zborów w Księdze Objawienia – Apokalipsie w “Listach do siedmiu Kościołów” (Azji Mniejszej).
Smiernia (Śmiernia) lewy dopływ Noteci, dawniej źródła swe zaczynała pod Stodołami, aktualnie górny bieg znajduje się w okolicach Łagiewnik. Rzeczka płynie między Sławskiem Wielkim a Różniatami, na wysokości których przyjmuje z lewej strony dopływ, płynącego pradoliną, Kanału Ciechrz – Bożejewice, dawniej rzeczki Sławki. Z kolei na wysokości Żernik i Janowic znajduje się malowniczy bezimienny odpływ Smierni w kierunku wschodnim do Noteci.
Przy kanałach często można napotkać głazy, jak te w lasku nad Smiernią, dochodzące do ok. 180 cm długości, dwa są odkryte, pozostałe dwa spowite są ziemią i ustawione są w szeregu u przeprawy przez rzekę:
jak ten poniżej o przedziwnych kształtach i wyżłobieniach:
lub posiadające ryty o głebokości ok. 1 mm, jak te w Kruszy Zamkowej na drodze do Piotrkowic przy dopływie Smierni – leżące w rzędzie przy przeprawie przez strumień, następnie przy samym korycie Smierni i nad Notecią pod Inowrocławiem w głębokim jarze – 200 metrów od ujścia Smierni do Noteci, cztery artefakty na przestrzeni 1 km. Wszystkie posiadają ryty – wyżłobienia na kilku krawędziach kamieni i m.in. przypominają literę A, co przywodzi na myśl łacińską nazwę protomiasta Ascaucalis:
Wśród grodzisk w Wielkopolsce 52% usytuowanych było w odległości 200 m od rzeki, potoku strumienia wody. Przy ciekach wodnych na terenie powiatu znajduje się wiele pozostałości grodzisk średniowiecznych lub innych prastarych kopców, które ocalały mimo intensywnej kultywacji pól.
Zinwentaryzowana zniszczona konstrukcja ziemna osadnictwa niezbadanej kultury w Borkowie, ok. 150 m od Smyrni, widok od strony NW, obok rów melioracyjny wpadający do Smyrni.
Dla kultur budujących kurhany, bardzo istotne w wierzeniach była gra światła i cienia. Możemy sobie wyobrazić, że mamy do czynienia z taką megalityczną budowlą, choć nie jest to wykluczone.
Cień rzucany przez kopiec i człowieka na nim stojącego o zachodzie słońca. Widok ze szczytu kopca w kierunku zachodnim – wsi Borkowo.
Wokół Gopła i Inowrocławia znajduje się wiele kanałów pochodzenia antropologicznego lub naturalnego, w tym w dużym stopniu przeobrażonych antropologicznie. Ich sieć stanowi urządzenia melioracji wodnych podstawowych:
Kanał Mietlica lub Kanał Gopło-Świesz – dopływ jez. Gopło – Noteci, Kanał Ostrowo – Gopło (okresowo wyschnięty), Kanał Gocanowski – dopływ jez. Gopło – Noteci, Kanał Bachorza Duża dopływ Zgłowiączki i Jez. Gopło i Noteci, Kanał Bachorza Mała – dopływ Zgłowiączki i Jez. Gopło i Noteci, Kanał Parchański – górny bieg Tążyny, Kanał Smyrnia Duża – dopływ Noteci, Kanał Smyrnia Mała – dopływ Kanału Smyrnia Duża, Kanał Gniewkowski z Jez. Nowego i Jez. Starego – dopływ Zielonej Strugi, Zielona Struga – dopływ Wisły, Kanał Chrośniański – dopływ Zielonej Strugi, Jezuicka Struga – dopływ Zielonej Strugi, Kanał Jurancicki – dopływ Zielonej Strugi, Kanał Złotnicki – dopływ Kanału Jezuickiego, jeziora Jezuickiego, Kanał Kościelecki – strumień zwany dawniej Dunajek – dopływ Starej Noteci, Kanał Ciechrz – Bożejewice płynący w pradolinie rzeczki Sławki – dopływ Smierni, Kanał Dziemionna – dopływ Kanału Złotnickiego [8].
Na licznych dopływach Gopła utworzono obwód rybacki jeziora, w tym na rzece Noteci Wschodniej do jej ujścia do jez. Gopło oraz do jej ujścia do jeziora Szarlej-Łojewo. Do w/w obwodów włączono również jezioro Łunin i jezioro Gocanowo oraz dopływy z Piotrkowa Kujawskiego, kanał Ostrowo-Gopło z Miradz, z Czołowa, z Radziejowa, kanał Pieranie. Pierwsze odłowy ryb na Gople odnotowane zostały ok. 5000 lat temu.
Kanał Mietlica lub Kanał Gopło-Świesz jest także ciekiem bifurkacyjnym – płynącym w dwóch kierunkach. Łączy zlewnię rzeki Zgłowiączki ze zlewnią rzeki Noteć (jeziora Gopło) – płynie rowem głęboko wciętym w otaczający teren – doliną dawnej rzeczki Rzeczycy. Dopływa do jeziora Świesz, z którego wypływa ciek do Jeziora Głuszyńskiego połączonego ze Zgłowiączką, która wpływa do Wisły. Kanał bifurkuje – płynie w dwóch kierunkach – do jeziora Gopło oraz Głuszyńskiego i na swoim biegu odbiera wody odciekowe z terenów wysoczyznowych, które są intensywnie użytkowane rolniczo.
Dopływ z Czołowa zwany dawniej Kiciną, uchodzi do Gopła od strony wschodniej nad Kickiem. Obszar źródłowy zlewni obejmuje zabudowania zachodniej części Radziejowa. W zlewni prawie w ogóle nie występują powierzchnie leśne. Dolny i ujściowy odcinek przebiega w rynnie przez obszary podmokłe użytkowane jako trwałe użytki zielone, które zwyczajowo nazywane są Torfiak i Topiel.
Rów Łagiewnicki – krótki dopływ uchodzi od zachodniej strony do Jeziora Gopło, nieopodal Mysiej Wieży i przystani wodnej. W środkowym biegu przepływa w pobliżu wielkoobszarowego gospodarstwa rolnego w Polanowicach a w dolnym biegu przez tereny miejskie i przemysłowe Kruszwicy.
Rów Południowy – biegnący na północ od miejscowości Przewóz, wpływa do Gopła na jego południowo-wschodnim krańcu. Ciek przepływa przez tereny o wybitnie rolniczym charakterze. Obszar źródłowy cieku znajduje się na podmokłych łąkach na północ od Nowej Wsi, następnie przepływa on przez równiny biogeniczne, przyjmując szereg mniejszych rowów.
Gopło zasilają też dopływy okresowe. (Kanał) Dopływ Gocanowski, czyli Dopływ z Radziejowa – przebiega przez tereny wybitnie rolnicze a rozpoczyna swój bieg na północ od Radziejowa, zbierając wody z terenów pomiędzy Radziejowem a Gocanowem, przepływa przez jezioro Gocanowskie. Ponadto istnieje: Dopływ z Ostrowa, Dopływ z Jeziora Tryszczyn. Oba dopływy są pozostałościami po dawnych odnogach Gopła, gdy jego stan wód był znacznie wyższy.
Kanał Ostrowo-Gopło, zwany też Kanałem Goplańskim o długości cieku 40,5 km uchodzi do Gopła z zachodniej strony pod Siemionkami i biegnie pradoliną rzeki Rechty. Zlewnia cieku jest jedną z najbardziej zalesionych zlewni cieków zasilających jezioro Gopło. Kanałem odprowadzane są wody z kierunku Strzelna i okolic. Do niedawna Kanał należał do najbardziej zasobnych w wodę kanałów, jednak w związku ze spadkiem poziomów wód w jeziorach Ostrowskim i Gople, przez większą część roku jest suchy. Łączy on z Jeziorem Gopło łańcuch jezior rynnowych, położonych na południe od miejscowości Ostrowo, wśród których znajdują się: Budzisławskie, Suszewskie, Ostrowskie, Kownackie, Wójcińskie, Wilczyńskie. Poziom wody wielu z nich sukcesywnie się obniża począwszy od roku 1989 r. Zasadniczą przyczyną obniżania się poziomu wód jest między innymi działalność kopalni węgla brunatnego w Koninie. Obniżenie lustra wód sięga od kilkudziesięciu cm do kilku metrów, powodując częściowe lub całkowite wysychanie okolicznych jezior i bagien, a także lasów w Nadleśnictwie Miradz.[9]
Autor: Adam Lech Janowski, styczeń 2015 r. Aktualizacja: marzec 2017 r.
Bibliografia:
[1] Tomczak Andrzej, Źródła Noteci w dobie historycznej, w: Ziemia Kujawska, T. II, Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddziały w Inowrocławiu i Włocławku, Inowrocław – Włocławek 1968 r.
[2] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII, Warszawa 1886 r.; Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w Średniowieczu, IH PAN INSTYTUT HISTORII im. Tadeusza Manteuffla POLSKIEJ AKADEMII NAUK Warszawa, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=20984&q=kostrzyn&d=0&t=0
[3] Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009 – 2015; http://www.zycieaklimat.edu.pl/polskie_rafy
[4] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w Średniowieczu, IH PAN INSTYTUT HISTORII im. Tadeusza Manteuffla POLSKIEJ AKADEMII NAUK Warszawa, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=20984&q=kostrzyn&d=0&t=0 ; Janowski Lech – relacja bezpośrednia z 2015 r.
[5] Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, Minikowo 2014 r., http://technologia.kpodr.pl/index.php/obszary-szczegolnie-narazone-osn-1
[6] Molewski Paweł, Nowe spojrzenie na morfogenezę dolin Bachorzy i Parchańskiej (Wysoczyzna Kujawska), Słupskie Prace Geograficzne, nr 4/2007, Instytut Geografii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 2007 r.
[7] Molewski Paweł, Paleogeograficzne uwarunkowania odpływu wód z zastoiska warszawskiego doliną Bachorzy i pradoliną warszawsko-berlińską, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii Czwartorzędu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2014 r., Landform Analysis, Vol. 25: 105–114, 2014 r.
[8] Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, www.wios.bydgoszcz.pl, „Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2002 roku”, Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 2003 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz 2003 r.; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII, Warszawa 1886 r.; Powiat Inowrocławski, Inowrocław 2009 r, www.powiat.inowoclaw.pl, Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, Minikowo 2014 r., http://technologia.kpodr.pl/index.php/obszary-szczegolnie-narazone-osn-1,
[9] Lasy Miradzkie, www.miradz.torun.lasy.gov.pl[:]
Najnowsze komentarze