Jezioro Gopło zaznaczane było na najstarszych mapach, w tym na mapie Ptolemeusza. Zasila je swymi wodami Noteć, która dawniej była królową rzek i świętą rzeką, gdyż jej wylewy były dla okolicznych mieszkańców dobrodziejstwem, niczym wylewy Nilu. Noteć święta rzeka rzeki Inowrocław Bydgoszcz Toruń Gniezno, Poznań Kujawy

Autor: Adam Lech Janowski © 2017.

***

Lake Gopło was marked on ancient maps, including a map of Ptolemy. It was supplied by the water of Noteć, which formerly was the queen of the rivers and sacred river as its flooding was a boon for the locals, like flooding of the Nile.

***

Strumień Panna Południowa w Wylatowie, dopływ Panny, dopływ Noteci Zachodniej, dopływ Noteci (fot. A. L. Janowski).

Wpierw wody spływające z lodowca uformowały Pradolinę Noteci (Toruńsko-Eberswaldzką) i wszystkie wody płynęły na zachód – w kierunku dzisiejszego Hamburga, łącząc się z po drodze z Wartą, Odrą i Łabą. Gopło z kolei łączyło się z tą pradoliną na północy, a na południu z kolei z Pradoliną Warszawsko-Berlińską, a zatem z dzisiejszą Wartą. Na wschodzie to Wielkie Jezioro, łączyło się z dzisiejszą Wisłą, dawniej zwaną Wandalą – Trzema Dolinami: Parchańską, Bachorza i Głuszańską – Zatokami Polskiego Morza – “Mare Polonorum”, wrzynającymi się kilkadziesiąt kilometrów wgłąb ziemi. Gopło zasilane było wodami licznych rzek i strumieni m.in. od zachodu – rzeczką Rechtą i Smiernią i jej dopływem – Sławką, w końcu Notecią Zachodnią, zwaną Kwieciszewicą lub Nocią z jej dopływami Panną i Panną Południową, od południa – Wartą i Notecią Wschodnią, od wschodu – Wisłą poprzez Bachorze, Rzeczycę i Kiciną, od północy Tążyną i Smyrnią. Jego wody spokojnie i naturalnie odpływały do Morza Północnego nieopodal Półwyspu Jutlandzkiego, z którym przez ponad tysiąc lat tą wodną drogą prowadzona była wymiana handlowa Kujaw.

Niemal cały teren Kujaw był zalany lub podmokły za wyjątkiem terenów wysoczyznowych i wyniesień, gdzie już dziesięć tysięcy lat temu osiedlali się pierwsi mieszkańcy Kujaw.

Na terenie powiatu inowrocławskiego w Modliborzycach w dolinie rzeki Tążyny, odnaleziono najstarsze szczątki ludzkie przedstawicieli kultury ceramiki sznurowej z 3300 r. p.n.e. W tym samym czasie powstały istniejące do dziś długie grobowce kujawskie kultury amfor lejkowatych, zwane “polskimi piramidami”, które liczyły dawniej nawet do 150 metrów długości. Na jednym z nich w Wietrzychowicach, w powiecie włocławskim, kilka kilometrów od źródeł Noteci w Bogołomii i rzeczki Zgłowiączki odkryto totemy wodne, gdyż czczony był tam kult akwatyczny. W miejscowości Dobre w powiecie radziejowskim, 9 km od wsi Papros, jeszcze przed epoką brązu powstała kultura Dobre, protoplasta kultury iwieńskiej.

Z tego miejsca pochodzą jeszcze starsze artefakty protoneolitycznej kultury kaukasko-nadczarnomorskiej z VI tysiąclecia przed naszą erą. To ona doprowadziła do powstania tutaj w IV tysiącleciu p.n.e. Kultury Amfor Kulistych. Woda jest najsilniejszym żywiołem, dlatego nasi pra-przodkowie tak ją czcili. Niosła i zabierała życie utrwalając te fakty w wierzeniach. Jej szukały ludy z terenów Persji i Niziny Turańskiej, jeszcze wcześniej przemierzając suchy przestwór oceanu: stepy nad Morzem Kaspijskim, Azowskim, Czarnym, góry Pontyjskie w Anatolii, Armenii i Gruzji (Tbilissi), Kaukaz i Krym, rzeki starożytny Termodont i Halys, Wołgę, Don, Doniec, Dniestr, Dniepr i Prut.

From this place also come the older artifacts of the proto-secular Caucasian-ultra-vernacular culture of the VI millennium BC. It was the one who led to the rise here in the fourth millennium BC the Globular Amphor Culture. Water is the strongest element, that’s why our great ancestors worshiped it (Her) so much. She carried and took life, fixing these facts in beliefs. It was the people of Persia and the Turan Plain, who had previously traveled through the dry ocean: the Caspian, Azov, Black, Pontus Mountains in Anatolia, Armenia and Georgia (Tbilissi), Caucasus and Crimea, ancient Thermodont and Halys, Volga, Don, Donets, Dnepr and Prut.

***

Almost the whole area Kujaw been flooded or waterlogged areas except plateaus and elevations, where already ten thousand years ago settled the first inhabitants Kujaw. In the district of Inowrocław in Modliborzyce River valley Tążyna, they found the oldest human remains of representatives of the Corded Ware culture from 3300 r. BC At the same time many kuyavian tombs still existing today were built of Amphora culture funnel-shaped, called “Polish pyramids”, which formerly consisted of up to 150 meters long. On one of them in Wietrzychowice in Włocławek County, a few kilometers from the source Noteć in Bogołomia and near river Zgłowiączka one discovered water totems, because there was a revered aquatic cult.

***

Na Wysoczyźnie Inowrocławskiej intensywnie rozwijała się grupa mątewska kultury przeworskiej i w jej ramach powstało protomiasto Askaukalis zaznaczone na mapie Ptolemeusza u przeprawy przez Noteć.

Wraz z licznymi osiedlami wyspecjalizowanymi w obróbce rzemieślniczej rogu, soli, bursztynu, szkła i innych produktów zajmowało m.in.obszar dzisiejszego Inowrocławia z centrum handlowym i sakralnym w Kruszy Zamkowej. Na jego terenie i w okolicach istniały sanktuaria, gdyż życie religijne i rytuały były bardzo rozwinięte u mieszkańców tej pradawnej metropolii. Askaukalis położone było na wysokim wysadzie solnym, na którym zbudowano Inowrocław, otoczonym przez wody Noteci, Gopła i doliny mniejszych rzek, było jak wyspa na tym polskim morzu – mare polonorum Ptolemeusza. Na jednej z wysp Gopła powstała kolebka Polski – legendarna Kruszwica, a na łachach (wyspach) Noteci miasta Pakość, Łabiszyn i Nakło.

Wody zaczęły powoli opadać i od czasów Ptolemeusza do 1810 roku wody Gopła opaść mogły o 3,3 metra.

Królowie budowali na Kujawach groble, aby móc przemieszczać swe wojska do obrony. Jednak pierwsze prace melioracyjne na Noteci wykonywano dopiero w XVIII wieku. W 1806 roku ruszyły jeszcze bardziej intensywne prace melioracyjne na tej dzikiej rzece i dawniej świętej rzece, gdyż czczono tu bóstwa wodne. Mimo pierwszych wysiłków odwodnieniowych, w 1811 roku Noteć była nadal pozostawiona, jak pisał w tymże roku Surowiecki – “pierwiastkowej swej dzikości”. Powódź z 1855 roku sięgała ponad 10 kilometrów wgłąb lądu po wieś Konary i Papros na wschodzie, drogą doliny Bachorza i dalej jeszcze w jej głąb w kierunku Wisły. Tuż przy dzisiejszej granicy Inowrocławia rozlała się w jarze w między Jarontami a Miechowicami wlewając się do strumienia, rozlewającego się aż po wieś Komaszyce, możliwie że zwanej ówcześnie Komarzyce, już na wschód od Inowrocławia, do niegdysiejszego Kanału Balczewo / Fryderyka, łączącego się przez Kanał Parchański z Tążyną i Wisłą. Po zakończeniu prac melioracyjnych w latach 80. XIX wieku koryto Noteci zostało uregulowane, a wiele terenów odwodnionych, choć nadal pozostały do dziś stare, dzikie meandry wśród nadnoteckich łąk.

Szeroka dolina Starej Noteci blisko Jeżewic – dawny teren powiatu inowrocławskiego, dziś żnińskiego, obszar osuszony podczas prac melioracyjnych w XIX, kontynuowanych w XX wieku (fot. A. L. Janowski).

Osuszone dolina Starej Noteci, widok ze skraju wysokiego tarasu wydmowego oddzielającego ją od doliny Dziemionny – Zielonej Strugi, wpadającej do Wisły (fot. A. L. Janowski).

Z czasów nowożytnych jedno wydarzenie u zabagnionych brzegów trudnej do przebycia Noteci o szerokości ponad trzech kilometrów, zapisało się dobitnie na kartach historii. A było to w pamiętnym 1666 roku…

Za górami doliny Noteci skryli się rokoszanie pod wodzą Lubomirskiego, którzy to uderzyli na przeprawiające się przez noteckie błota wojska – głównie na dragonie i kozaków. Bitwa odbyła się blisko pól ówczesnej wsi Montwy 13 lipca 1666 roku, a według innych źródeł 13 lub 19 lipca i zamieniła się w krwawą rzeź, w której poległo niemal cztery tysiące istnień.

Gdy wojska królewskie Jana Kazimierza docierały spod Wilczyna pod Inowrocław, liczyły, że bez problemu przeprawią się, tak jak nieco wcześniej przez Wisłę pod Toruniem, a lato 1666 roku było wyjątkowo suche. Ówczesna Noteć była o wiele szersza niż dzisiaj, a mimo to bardzo głęboka. Jak podaje A. Kaniecki z UAM w Poznaniu, w samym miejscu bitwy rozlewisko liczyło 1,8 km szerokości i to mimo długotrwałej suszy! Do tego nikt przy zdrowych zmysłach w innym miejscu jak przez, i tak wąski, bród nie odważał się przeprawiać bez łodzi, gdyż trudno było nawet poznać gdzie jest koryto Noteci. To koryto błądzące zmieniało się co roku, w czasie powodzi. Nikt nie był w stanie nawet się do niego zbliżyć.

Noteć ograniczała jedynie dolina, która przed 1772 lub jeszcze w 1800 roku była bagnem o szerokości od 3 do 3,7 km z lasami łęgowymi, sitowiem, trzcinowiskami i “rozlewiskami stagnujących wód pochodzących z wiosennych roztopów lub letnich obfitych deszczy”, licznymi zwalonymi drzewami naniesionymi podczas wezbrań, tworzącymi lokalne podpiętrzenia.

Mimo prowadzonych prac odwodnieniowych Gopła i w dolinie Noteci w 1806 roku oraz wcześniejszych, w 1811 roku Noteć opisywana była jeszcze, jako “zostawiona pierwiastkowej swojej dzikości”.

Co więcej od czasów Długosza do 1810 roku poziom Gopła miał się obniżyć o 3,3 metra, a rozległe płaszczyzny doliny Noteci dowodzą o dawnym przepełnieniu koryta rzeki, wnosząc, że zalane były do samej wysokości, co niegdyś Gopło. Na podstawie przekazu Jana Długosza można odczytać, że Gopło w jego czasach było o 12 km dłuższe. Po 6 km zarówno w kierunku północnym, obejmując Jezioro Szarlejskie i Mielno, jak i południowym – sięgając do miejscowości Noć, łącząc się niżej z Wartą przez jedno wielkie Jezioro Ślesińskie.

To “polskie morze” – mare polonorum Ptolemeusza ciągnęło się zatem do Jezior Pakoskich i jego południowej części zwanej Jeziorem Trląg, do nie istniejącego już jeziora Tur. Sięgało do wspomnianego już jeziora Łącko (Łączko), dziś jeziora Mielno (miejsce przystani żeglarskiej Yacht Clubu Polskiego Inowrocław). Wypływająca z niego Noteć docierała do Jeziora Wolickie, dawniej Ptur, koło miejscowości Pturek. To jezioro z kolei łączy się z kilkoma jeziorami, sięgając aż do Jeziora Chomiąskiego i Chomiąży Szlacheckiej.  

Jeziora poprzez tereny podmokłe bardziej wyraźnie niż dzisiaj ciągnęły się wgłąb lądu, tak Jezioro Łącko (Mielno) łączyło się z Jordanowem i aż po dolinę i Bagna Oniczkowskie i Dzimońskie – potoku Dziemionna, której wody przez Zieloną Strugę wpadają do Wisły.

Gopło łączyło się przez Bagna Bachorskie ze Zgłowiączką, a ta z Wisłą, w średniowieczu Bachorze było żeglowne, dziś pozostał kanał Bachorze, który nadal łączy Noteć z Wisłą. Podobnie wyglądało to w kolejnej dolinie przez Bagna Parchańskie, łącząc się z rzeczką Tążyną wpadającą do Wisły. W południowej części Gopła także istniał podobny łącznik, aktualnie przez kanał Mietlica, zwany też Gopło-Świesz, przepływając przez jeziora Świesz i Głuszyńskie, łącząc się ze Zgłowiączką – dopływem Wisły.

Jak wspomniano wyżej Gopło i Noteć zasilane były od północy, południa i wschodu. Miało także swe dopływy zachodnie. Są nimi przede wszystkim Mała Noteć, czyli Noteć Zachodnia wypływająca z Jeziora Niedzięgiel na Pojezierzu Gnieźnieńskim, wlewająca się do Noteci koło Pakości oraz rzeczka Gąsawka przepływająca przez długi ciąg jezior, w tym: Jezioro Biskupińskie koło osady Biskupin, Weneckie koło miejscowości Wenecja (tam zamek rodu Nałęczów), Małe i Duże Żnińskie w Żninie i wpadająca do Noteci koło Rynarzewa – powiat nakielski, gmina Szubin (gniazdo rodziny Pałuków, miasto założone przez Sędziwoja) miedzy miejscowościami Szkocja i Zamość. Po drodze odnaleźć można też inne pałuckie miejscowości: Ameryka (Ameryczka), Paryż, Rzym 🙂

Rzeka Gąsawka (otoczenie wymaga rewitalizacji) w Żninie przepływająca pod mostkiem kolejki wąskotorowej (fot. A. L. Janowski).