Autor: Adam Lech Janowski © 2005 – 2017.[multilanguage_switcher]

W toku działań wojennych, władzę nad kolejnymi terenami przejmował naczelny dowódca wojsk lądowych, generał von Brauchitsch oraz generałowie dowodzący grupami armii, którzy sprawowali pełną władzę na obszarze działania podległych im oddziałów. Ich organami wykonawczymi byli dowódcy związków wojskowych w strefach ich działań bojowych oraz dowódca obszaru tyłowego armii. Miasto i powiat inowrocławski wchodziły w skład gdańskiego Okręgu Wojskowego (Militärbezirke) pod dowództwem 4. armii gen. Günthera von Kluge, a o wszystkich sprawach decydował w nich komendant wojskowy – dowódca 337. pp. – ppłk. Arndt. Dnia 25 września powiat inowrocławski włączono do poznańskiego okręgu wojskowego pod dowództwem gen. Alfreda Vollard-Bockelberga, który otrzymał uprawnienie do wykonywania pełni władzy w terenie i przydzielono do obwodu grupy wojskowej dowodzonej przez gen. Fritza Büchsa. Powiat pozostawał pod władzą niemieckich sił zbrojnych (Wehrmacht) do 26 października, kiedy utworzono Okręg Rzeszy Poznań (Reichgau Posen), przemianowany 29 I 1940 r. na Okręg Rzeszy Kraj Warty (Reichgau Wartheland). Inowrocław włączono do XXI Okręgu Wojskowego i stacjonował w nim we wrześniu 1939 r., wspomniany wyżej, 337. pp., następnie w listopadzie – 80. pp., oddział pancerny i artylerii, a na początku 1943 r. 12. zapasowy dywizjon artylerii i 2. zapasowy dywizjon artylerii przeciwpancernej. Komendantem miejscowym (Standortkommandant) był ppłk. Ritter Edler von Oettinger, zastępcą komendanta – major Kuhn, a w czerwcu 1940 r. komendantem wojskowym Inowrocławia (Wehrbezirk Hohensalza) – ppłk. von Bülow. Znajdowała się tu również Rejonowa Komenda Uzupełnień.

***

Inowrocław county remained under the authority of the German armed forces (Wehrmacht) to 26 October, when the Reich Poznan district was created (Posen Reichgau), renamed January 29, 1940 on District Reich Wartheland (Reichgau Wartheland).

The area of regency of Inowrocław (Regierungshaupstadt Hohensalza) with the regency capital in Inowrocław covered 14760.44 km2 and included the following counties: Żnin, Gostynin, Gniezno, Nieszawa-Ciechocinek, Inowrocław, Konin, Kolo, Kutno, Wloclawek, Mogilno, Szubin and Wągrowiec.

Gmach byłej siedziby Regierungshaupstadt Hohensalza (rejencji inowrocławskiej) w Inowrocławiu, dzisiaj III Liceum Ogólnokształcące oraz Medyczno-Społecznego Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego, dawniej seminarium nauczycielskie. Po prawej stronie gmach Sądu Rejonowego. / Building of the former headquarters of Regierungshaupstadt Hohensalza (Inowrocław regency during the Nazi occupation) in Inowrocław (fot. A. L. Janowski).

Dowódcy 4. Armii w gdańskim Okręgu Wojskowym podlegał i wykonywał jego kompetencje w zakresie obowiązków administracji cywilnej szef sztabu administracji cywilnej – Fritz Hermann z zastępcą dr. Wilhelmem Picklem, a od 5 IX 1939 r. – A l b e r t  F o r s t e r.¹ Miał on prawo udzielać wskazówek i instrukcji wszystkim władzom cywilnym, wyjąwszy sądy w zakresie ich orzecznictwa na obszarze działania armii. Z kolei w dyspozycji dowódcy okręgu poznańskiego szefem zarządu cywilnego został wybrany, przez Adolfa Hitlera i gen. Brauchitscha, były prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska, A r t u r G r e i s e r², a jego zastępcą – dotychczasowy dyrektor w Ministerstwie Wychowania (?Bundestagu), dr August Jäger. Wszyscy szefowie administracji cywilnej podlegali wyższemu szefowi zarządu cywilnego, dr. Hansowi Frankowi. Wraz ze zniesieniem zarządu wojskowego A. Greiser został namiestnikiem i kierownikiem okręgu (Gauleiter). Tzw. Kraj Warty dzielił się na trzy rejencje: inowrocławską, kaliską (potem łódzką) i poznańską. Teren pierwszej liczył 14.760,44 km² ze stolicą rejencji Inowrocławiem (Regierungshaupstadt Hohensalza) i obejmował następujące powiaty: Żnin, Gostynin, Gniezno, Nieszawa-Ciechocinek, Inowrocław, Konin, Koło, Kutno, Włocławek, Mogilno, Szubin i Wągrowiec³. Funkcję jej prezydenta sprawował [od początku stycznia 1940 r. – errata], mianowany przez Adolfa Hitlera, były landrat w Kielcach, dr Hans Burkhardt z siedzibą w gmachu dzisiejszego III Liceum Ogólnokształcącego (dawnego seminarium nauczycielskiego) przy ul. Prezydenta Gabriela Narutowicza. Do jego dyspozycji Himmler przekazał w grudniu 1939 r. batalion policyjny w sile czterech kompanii, z czego w Inowrocławiu ulokowano sztab batalionu (major, 2 oficerów, adiutant i około 20 osób) z pierwszą kompanią (2 oficerów i około 130 osób). Obowiązki Burkhardta przejął 28 III 1944 dr Pickel, a po nim były prezydent w Łodzi, generał brygady SS (SS-Brigadeführer) dr Karl Wilhelm Albert, urzędujący na tym stanowisku do końca okupacji. Urząd składał się z czterech wydziałów: I – spraw ogólnych i wewnętrznych, II – wychowania i oświaty, III – gospodarki, IV – rolnictwa i domen.

***

Chief of Staff of the civil administration – Fritz Hermann with the deputy dr. William Pickle, and from 5 September 1939. – Albert Forster was in subject to exercise all the powers and responsibilities of the civil administration of the Commander of the 4th Army Military District in Gdansk. He had the right to give guidance and instruction to all civil authorities, except the courts in terms of their jurisprudence on the area of military operations. On the other hand, in the disposal of the commander of the district of Poznan, the former President of the Senate of the Free City of Danzig, A r t u r  G r e i s e r was chosen by Adolf Hitler and General Brauchitsch, as a chief civil executive.

Начальник штабу цивільної адміністрації – Фрітц Герман з заступником доктором Вільям Піклье, і з 5 вересня 1939 року – Альберт Форстер був в темі, щоб здійснювати всі повноваження і обов’язки цивільної адміністрації командувача 4-ю армією військового округу в Гданську. Він мав право давати вказівки і інструкції для всіх державних органів, за винятком суден з точки зору їх судової практики в області військових операцій. З іншого боку, в розпорядженні командувача округом Познані, колишній президент Сенату Вільного міста Гданська,  А Р Т У Р   Г Р Е І С Е Р  був обраний Адольфом Гітлером і генералом Браухич, в якості цивільного виконавчого керівника.

Gmach byłej siedziby Regierungshaupstadt Hohensalza (rejencji inowrocławskiej podczas okupacji hitlerowskiej) w Inowrocławiu. W tle gmach Sądu Rejonowego i Kościoła Garnizonowego p.w. św. Barbary i św. Maurycego (fot. A.L.Janowski).

Gmach byłej siedziby Regierungshaupstadt Hohensalza (rejencji inowrocławskiej podczas okupacji hitlerowskiej) w Inowrocławiu (fot. A.L.Janowski).

Kierownictwo samego powiatu przejął landrat (Landkomissar), który w pierwszych dniach okupacji, z powodu problemów kadrowych, obejmował również powiat mogileński. Funkcję tę w połowie września pełnił dowódca S.A. (S.A.-Führer) z Gdańska, porucznik (Obersturmführer) Artur Jäger. Następowali po nim od 21 bm. Erich Daniel, sześć dni później, pełniący dotychczas tę funkcję w Mogilnie – Otto Chrystian Hirschfeld, kolejno ziemianin z Dąbrówki, kierownik powiatowy Selbstschutzu i powiatowy przywódca chłopów, a przed wojną kierownik jednocześnie kilku powiatów Partii Młodoniemieckiej (Jungedeutsche Partei) – Hans Ulrich Hempel. W pierwszych miesiącach 1944 roku stanowisko to przejął przez cztery lata powiatowy, a później również miejski kierownik NSDAP – Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (Nazionalsozialistiche Deutsche Arbeiterpartei) Walter Hammersen z pierwszym w kolejności zastępcą, radcą rządowym – dr. Walterem Püschelem oraz drugim – byłym prezydentem rejencji – dr. Pickelem. Landrat, czyli komisaryczny zarządca starostwa, był jedynym cywilnym rozkazodawcą na obszarze swego powiatu, podlegały mu wszystkie urzędy w powiecie i posiadał rozległe uprawnienia, z tego względu odgrywał wielką rolę w hitlerowskiej administracji okupacyjnej. Do jego obowiązków należało rozwiązywanie zadań o charakterze politycznym na podległym terenie. Rozkazy i zarządzenia dla ludności wydawał w formie rozlepianych publicznie plakatów. Landraci tłumaczyli sobie swoje uprawnienia w ten sposób, że dopuszczali się również brania udziału w akcjach eksterminacyjnych.

Cywilna władza miejska została powołana 13 września na niespełna cztery dni przez komendanta wojskowego, dowódcę 337. pp., ppłk. Arndta z wyborem mieszanego, polsko-niemieckiego zarządu. Znalazł się w nim jako burmistrz (Bürgermeister), Polak, inż. Marian Hozakowski i jego zastępca, Niemiec, dr Franciszek Schiwy. Zasiadali w nim radni niemieccy Paul Keppel, Otto Milbrandt, K. Kitzman oraz polscy: ks. prof. Władysław Dembski, prof. Zygmunt Czapla i Władysław Paul. Dnia 17 września por. Jäger powierzył zarząd miasta i zarząd policyjny miasta i powiatu Inowrocław majorowi S.A. (S.A. Sturmbannführer) Rambock. Funkcję komisarza miejskiego na miasto Inowrocław objął z dniem 21 IX 1939 r. komisaryczny nadburmistrz (od 1 I 1940 r. stały nadburmistrz Inowrocławia), członek Reichstagu, były zastępca kierownika okręgu na Śląsku, kierownik okręgu NSDAP miasta Inowrocławia, Hans Hübenett, z zastępcą, czyli burmistrzem, Volksdeutchem, dr. Walterem Radetzkim, a następnie por. SS Hübnerem. Po śmierci H. Hübenetta, 28 XI 1940 nadburmistrzem (Oberbürgermeister) został mjr SS Rogausch. Stanowisko to przejął Hübner w końcu listopada 1940 r., a zajmowane stanowisko burmistrza przekazał dr. Kunzowi. Pierwszy nadburmistrz posiadał szeroki zakres uprawnień, kierował administracją miejską (Stadtverwaltung), w której na początku kwietnia 1940 r. pracowało sześćdziesiąt ośmiu Niemców i z powodu braku pracowników niemieckich – trzy razy więcej Polaków (212 pracowników biurowych i robotników). Podlegały mu także tzw. powiatowe władze policyjne.

1 A. Forster, zwany gdańskim namiestnikiem Hitlera, był jednym z głównych odpowiedzialnych za skalę i rozmiary zbrodni popełnionych na Pomorzu i Kujawach.

3 Obszar rejencji po uwzględnieniu zmian w granicach powiatów.

Źródło: Adam Janowski “Społeczeństwo powiatu inowrocławskiego w latach 1939 – 1956”, UMK Toruń 2005 r.