Prahistoryczne sanktuaria pod Inowrocławiem

Głazy nad Smiernią nieopodal kurhanu w Kruszy Zamkowej Fot. A. Janowski

Głazy nad Smiernią nieopodal kurhanu w Kruszy Zamkowej Fot. A. Janowski

Przy wielu z cieków wodnych w powiecie inowrocławskim, w prahistorycznym kujawskim mezoregionie osadniczo-kulturowym począwszy wyróżnia się mikroregion wzdłuż arterii Zgłowiączka – Bachorza – Noteć, gdzie odkryto bardzo cenne znaleziska archeologiczne datowane od neolitu, brązu, w głąb epoki żelaza po podokres późnolateński i wczesnego średniowiecza w skali lokalnej, regionalnej i europejskiej. Wśród bardzo licznych znalezisk archeologicznych na terenie powiatu wyszczególnić można smierneńsko-mątewski mikroregion pradziejowego osadnictwa Wysoczyzny Kujawskiej uznawany za kluczowy w świetle studiów nad problematyką wielostronnych kontaktów społeczeństw tego regionu, począwszy od połowy V tysiąclecia p.n.e., wyjąwszy wcześniejsze penetracje terenu przez społeczności mezolityczne jedynie w strefie den dolin. Zlokalizowany tu kompleks osadniczy z okresu wpływów rzymskich, zaznaczony był na mapie żyjącego w II wieku Klaudiusza Ptolemeusza jako Askaukalis. Jego centrum znajdowało się w dolinie dolnej Smierni w Kruszy Zamkowej, a także w dolince Strugi Rąbińskiej / Starego Rowu w Popowicach, przy ich ujściu do Noteci. Odkryto tam m.in. konstrukcję megalityczną typu korytarzowego z końca IV tysiąclecia p.n.e., sanktuaria cmentarne m.in. z I stulecia p.n.e. oraz pochówki birytualne. Cmentarzysko posiada elementy wielu kultur: przeworskiej, lateńskiej, jastorfskiej, oksywskiej i innych, w tym pochodzące z Gotlandii. Ponadto odkryto koncentracje stanowisk hutniczych oraz górnym biegu Strugi Rąbińskiej ślady najstarszych tężni z II – IV wieku, wykorzystywanych do warzenia soli. W okolicznych osiedlach znajdowały się warsztaty obróbki bursztynu i rogu – w Jacewie nieopodal Kanału Smyrnia, a ponadto warsztat produkcji szkła. W obrębie Starego Miasta i ulicy Toruńskiej w Inowrocławiu odkryto także wczesnośredniowieczną warzelnię soli. Podobne do wspomnianych wyżej sanktuariów odkryto też w Janikowie i Inowrocławiu. Na osobną uwagę zasługują prace wykopaliskowe w Gąskach, w tym złote i srebrne monety z czasów cesarstwa rzymskiego oraz w Stanominie i Woli Stanomińskiej nad rzeką Tążyną – min. biżuteria – produkty lokalnego hutnictwa wykonane z brązu i żelaza typu stanomińskiego, będące przedmiotem eksportu.[1]

Rzeczka Smyrnia wśród starodrzewia - m.in. brzóz o obwodzie od 400 do ponad 500 cm w pierśnicy!

Rzeczka Smiernia wśród starodrzewia – m.in. topoli o obwodzie od 400 do ponad 500 cm w pierśnicy!

Powiat Inowrocławski, a zwłaszcza Krusza Zamkowa są miejscem pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych. Prahistoryczne sanktuaria i megalityczne nekropolie umiejscawiane były bardzo często nad rzekami lub strumieniami, które umożliwiały przemieszczanie się, lecz także pełniły nadrzędną rolę kultu akwatycznego. Najsłynniejsze przykłady kujawskich grobowców umiejscawiane były przy ciekach wodnych i znajdują się w oddalonych o kilkadziesiąt kilometrów na południe Wietrzychowicach, Gaju i Sarnowie. Najdłuższe z nich liczą ponad sto metrów długości i trzy metry szerokości. Stanowisko w Kruszy Zamkowej znajdujące się nad dolną Smiernią wpadającą do Noteci przy granicy z Inowrocławiem jest nadzwyczaj wyjątkowym miejscem archeologicznym, jako że pełniło funkcję miejsca rytualnego z obrzędami pogrzebowymi począwszy od końca IV tysiąclecia przed naszą erą do XIII wieku n.e. Na uwagę w nim zasługują dwa grobowce Kultury Amfor Kulistych z młodszych okresów neolitu, datowanych na okres ok. 3190 r. p.n.e. +/- 140 lat i 2380 r. p.n.e. +/- 35 lat, co uwzględnia możliwość wielofazowości procesu tworzenia grobowca. Odkryto tam pochówek zwierzęcy dokonany w wykopie o długości 4,8 i szerokości 1,9 metra z dnem przykrytym dwoma blokami kamiennymi. Zawierał ceramiczne przedmioty ofiarne: misę przykrywającą ognisko, amforę czterouszną oraz przęślik dwustożkowaty a następnie przysypany został ziemią formując kopiec zabezpieczony na rubieżach kamieniami. Obrzęd ten odczytywać należy jako formujące się cechy „tożsamości systemu”, gdyż zwyczaj obrzędów z udziałem ofiar zwierzęcych odprawianych w obrębie osad znany był w środowisku społeczeństw Kultury Późnej Ceramiki Wstęgowej dopiero w oddalonej Kotlinie Karpackiej.

Fragment Ceramiki znaleziony na polu pod Kruszą Zamkową - Fot. A. Janowski

Fragment Ceramiki znaleziony na polu pod Kruszą Zamkową – Fot. A. Janowski

Ponadto znajdują się tam dwa artefakty Kultury Pucharów Lejkowatych: tzw. grobowiec bezkomorowy typu kujawskiego o długości ponad 13 metrów zaliczany do tzw. „tupadleńskiego mikroregionu megalitycznego” oraz grobowiec grupy radziejowskiej. Obiekty typu pierwszego wznoszone były na Kujawach od ok. 3600 lat p.n.e. do 2770 r. +/- 110 lat p.n.e. Grobowiec w Kruszy Zamkowej zaliczyć należy do najstarszego z tych okresów na podstawie chronologii osadnictwa na czarnych ziemiach Wysoczyzny Kujawskiej.

Ołtarz sanktuarium w Kruszy Zamkowej fot. pr. zb. p.red. Aleksandry Cofta-Broniewskiej

Ołtarz sanktuarium w Kruszy Zamkowej fot. pr. zb. p.red. Aleksandry Cofta-Broniewskiej

Najciekawsze odkrycie pochodzi z późnego podokresu lateńskiego – najpóźniej z I w. p.n.e. i obejmuje sanktuarium zawierające m.in. 3-metrowy precyzyjnie wykonany kamienny ołtarz ofiarny z kamienną posadzką pokrytą licznymi rytami o nierozpoznanym znaczeniu oraz kamienne stele, ustawiane w półokręgach, służące celom obrzędowym. Grupa Kruszańska Kultury Przeworskiej prezentuje liczne kontakty lokalnej społeczności z innymi wspólnotami, w tym kultury celtyckiej, jastorfskiej, co manifestuje się licznymi napływowymi cechami kulturowymi. Analiza genetyczna wskazuje, że na obszarze czarno-ziemnej wysoczyzny, dotychczas okupowanej przez wcześniejsze kultury wstęgowe, pojawiły się dwa nowe systemy kulturowe Kultury Amfor Kulistych i Kultury Pucharów Lejkowatych, co oznaczało rozwój, dalszą efektywizację, pochodzących z Bałkan, technologii wykorzystania gospodarczego środowiska gleb do celów rolno-hodowlanych Niżu. W ten sposób doszło do fuzji dwu odmiennych modeli kultury neolitycznej, a rejon zlewni Noteci-Mątwy był jednym z najwcześniejszych centrów transformacji Kultury Późnej Ceramiki Wstęgowej w Kulturę Amfor Kulistych.[2]

Autor: Adam Janowski

[1] Cofta-Broniewska Aleksandra, (pr. zb. p./red.) „Miejsce pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej”, Studia i materiały do dziejów Kujaw, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Archeologia nr 35, Poznań 1989 r.; Cofta-Broniewska Aleksandra, Kośko Aleksander, Historia pierwotna społeczeństw Kujaw, Prace Wydziału Nauk Humanistycznych, Seria C, nr 25, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Poznań 1982 r.

[2]Cofta-Broniewska Aleksandra, (pr. zb. p./red.), op. cit.