Podziemne oddziały zbrojne i organizacje polityczne 1945 – 1952 / Underground forces and organizations

Liczba podziemnych oddziałów i organizacji na terenie powiatu inowrocławskiego w latach 1945 – 1952.

[multilanguage_switcher] Autor / Author: Adam Lech Janowski © 2005 – 2017.

The number of underground forces and organizations in the county of Inowrocław, Poland between 1945-1952.

historia Inowrocławia History illegal powiat district okupacja sowiecka oddziały zbrojne organizacje niepodległościowe PRL radziecka Soviet underground forces USRR ZSRR

Po wyzwoleniu powiatu inowrocławskiego w dniach 19 – 21 I 1945 roku i zakończeniu działań zbrojnych na jego terenie przeciwko okupantowi niemieckiemu, przebywało na nim siedem podziemnych oddziałów zbrojnych.

After the liberation of the county Inowrocław on 19 – 21 and 1945, and the end of hostilities in his area against the German occupier, there left seven armed underground forces. / FR / Après la libération du comté de Inowrocław sur 19 – 21 janvier 1945, et la fin des hostilités dans sa région contre l’occupant allemand, il est resté sept groupes armés souterrains. / DE / Nach der Befreiung der Grafschaft Inowrocław auf 19-21 Januar 1945 und dem Ende der Feindseligkeiten in seinem Bereich gegen die deutschen Besatzer, da blieb es sieben illegalen bewaffneten Gruppen.

UA / Після звільнення графства Іновроцлаві на 19 – 21 I 1945, а також закінчення військових дій в своїй області проти німецького окупанта, він залишився на семи підземних збройних груп. / BY / Пасля вызвалення графства Иновроцлава на 19 – 21 I 1945 года, а таксама заканчэння ваенных дзеянняў у сваёй вобласці супраць нямецкага акупанта, ён застаўся на сямі падземных узброеных груп. / RU / После освобождения графства Иновроцлава на 19 – 21 I 1945, а также окончания военных действий в своей области против немецкого оккупанта, он остался на семи подземных вооруженных групп./ TT / Соң азат итү округы Иновроцлав 19 – 21 I 1945, һәм ахырына хәрәкәтләрендә үз зонасында каршы немец оккупанта, ул калды, җиде вооруженного подполья. /

LT / Po apskrities Inowrocław išlaisvinimo 19 – 21 I 1945, ir karo savo teritorijoje prieš Vokietijos okupanto tikslu ji liko ant septynių požeminių ginkluotų grupuočių. / HU / A felszabadulás után a megye Inowrocławban 19 – 21 I 1945-ben, az ellenségeskedések beszüntetése a területén ellen a német megszállók, ez maradt a hét földalatti fegyveres csoportok./ SK / Po oslobodení krajského Inowrocław v dňoch 19. – 21. I 1945, a do konca nepriateľských akcií v jeho priestore proti nemeckých okupantov, ale zostal na siedmich podzemných ozbrojených skupín. / SE / Efter befrielsen av länet Inowrocław på 19-21 I 1945, och i slutet av fientligheterna i hans område mot den tyska ockupationsmakten , det stannade på de sju underjordiska väpnade grupper.

Od lutego działał „Madaj” (lub „Madej”) pod dowództwem Bogdana Hądzlika, który od marca 1946 r. kontynuowany był jako „Oddział Leśny Korona” (lub „Oddział I Korona”). W tym roku także funkcjonował na terenie „Mundzio” pod dow. Zygmunta Biskupskiego, „Iskra” – pod dow. Henryka Gotowalskiego, „Wilk” pod dow. Stefana Wojtczaka, „Typoledo” pod dow. Mariana Derendy, Oddział „Rota” (inaczej „Rot” lub „Pogotowie Akcji Specjalnej „Rota”) założony przez Józefa Trojana i „Armia Krajowa”, założona w listopadzie przez Józefa Szcząchora. Poza podanym wyżej wyliczeniem, miał też tu działać oddział „Szarego” pod dow. Jerzego Gadzinowskiego, liczący około sto osób i siedem placówek, aktywny głównie w powiatach Nieszawa, Włocławek, Aleksandrów Kujawski w okresie IV 1945 – 13-18 XI 1945, gdzie zabijał m.in. ludność narodowości żydowskiej.1 W wykazie charakterystyk IPN wykazano również występowanie w powiecie inowrocławskim organizacji „Bury” („Ogień”, „Ryś”), pod dow. Gabriela Fejchno, Jest to jednak sprzeczne z informacjami, zawartymi w głównym jej dotyczącym dokumencie.2 W roku 1946 było znanych najwięcej, dziewięć oddziałów zbrojnych z trzema nowymi, najpóźniej wykazanymi w dokumentach UB: „Kot” pod dow. Zygmunta Mirkiewicza, „Kamiński” pod dow. Stanisława Kamińskiego oraz oddział nazwany „Bandą Wiśniewskiego” (?Jana Wiśniewskiego „Szreniawy”, dowódcy „Pułku Ziemi Kujawskiej”), który zakończył swą działalność w tym samym roku. W 1947 roku istniało pięć grup, rok później – trzy, w 1949 – dwie i od 1950 do 1952 roku funkcjonowała jako jedyna – „Iskra”. Łącznie, po wyzwoleniu w latach 1945 – 1952, działało w powiecie jedenaście podziemnych oddziałów zbrojnych. Liczyły one średnio od kilkunastu (w 4 przyp.) do kilkudziesięciu członków (3 przyp.) (minimalnie 8 osób lub jeden oddział „nieliczny”, a maksymalnie od 90 do 115), łącznie na sumę, od dwieście pięćdziesięciu3 do około dwustu osiemdziesięciu osób.

W powiecie inowrocławskim w latach 1945 – 1952 działało sześć grup przestępczo-zbrojnych.

In the district of Inowrocław in the years 1945 – 1952 acted six armed-criminal groups. / FR / Dans le district de Inowrocław dans les années 1945 – 1952 a travaillé six groupes d’activités armées criminelles. / DE / Im Ortsteil Inowrocław in den Jahren 1945 – 1952 arbeitete sechs Gruppen von bewaffneten kriminellen Aktivitäten.

UA / В районі Іновроцлаві в роки 1945 – 1952 працював шість груп збройного злочинної діяльності. / BY / У раёне Иновроцлава ў гады 1945 – 1952 працаваў шэсць груп збройнага злачыннай дзейнасці. / RU / В районе Иновроцлава в годы 1945 – 1952 работал шесть групп вооруженного преступной деятельности. / TT / Районда Иновроцлава чорында 1945 – 1952 действовали алты кораллы җинаятьчел төркемнәр.

LT / Atsižvelgiant į Inowrocław rajono metus 1945 – 1952 dirbo šešias grupes ginkluotų-nusikalstama veikla./ HU / A kerület Inowrocławban években 1945 – 1952 dolgozott hat csoport fegyveres-bűncselekmények. / SK / V okrese Inowrocław v rokoch 1945 – 1952 pracoval šesť skupín ozbrojených-trestnej činnosti./ SE / I ortsdelen Inowrocław under åren 1945 – 1952 arbetade sex grupper av beväpnade kriminella aktiviteter.

Po tym okresie występuje brak informacji o nowych lub innych. Pierwsza z nich, o nazwie „Bąk”, została założona w czerwcu 1945 roku przez Alojzego Szczerkowskiego i Jana Bąkowskiego, a miesiąc później – druga, pod przywództwem Czesława Bulmana. Na jesieni 1946 roku w terenie pojawił się uznawany za przestępcę, Władysław Szczypko (Szczypka) tworząc i stanowiąc trzecią z kolei grupę przestępczo-zbrojną – „Szczypko”. Taka ich liczba utrzymywała się do 1950 roku włącznie (wraz z likwidowanymi i nowymi powstającymi w międzyczasie). Pół roku później, na wiosnę 1947 roku pojawiła się kolejna pod przywództwem Józefa Gazdowicza, a w listopadzie, piąta – Stanisława Żywiczyńskiego („Żywiczyński”), a jako ostatnia w grudniu 1949 roku – Franciszka Barylskiego. W 1951 i 1952 roku funkcjonowała jedynie grupa pod dow. J. Gazdowicza. Liczyły one po kilkoro członków, dwukrotnie po trzy i pięć osób (minimum dwoje, maksimum dziesięcioro), łącznie na sumę dwudziestu ośmiu osób.

W powiecie inowrocławskim w latach 1945 – 1954 działały dwadzieścia cztery organizacje konspiracyjne (podziemia).

In the district of Inowrocław in the years 1945 – 1954 worked twenty-four subterranean underground organizations. / FR / Dans le district de Inowrocław dans les années 1945 – 1954 a travaillé vingt-quatre organisations clandestines souterraines. / DE / Im Ortsteil Inowrocław in den Jahren 1945 – 1954 arbeitete von vierundzwanzig illegale Untergrundorganisationen.

UA / В районі Іновроцлаві в роки 1945 – 1954 працював двадцять чотири незаконних підпільних організацій. / BY / У раёне Иновроцлава ў гады 1945 – 1954 працаваў дваццаць чатыры незаконных падпольных арганізацый. / RU / В районе Иновроцлава в годы 1945 – 1954 работал двадцать четыре незаконных подпольных организаций. / TT / Районда Иновроцлава чорында 1945 – 1954 эшләгән егерме дүрт җир асты оештыру.

LT / Atsižvelgiant į Inowrocław rajono metus 1945 – 1954 dirbo dvidešimt keturias požemines pogrindžio organizacijų./ HU / A kerület Inowrocławban években 1945 – 1954 dolgozott huszonnégy föld alatti földalatti szervezetek./ SK / V okrese Inowrocław v rokoch 1945 – 1954 pracoval dvadsaťštyri podzemné podzemné organizácie./ SE / I ortsdelen Inowrocław under åren 1945 – 1954 arbetade tjugofyra illegala underjordiska organisationer.

Pierwsza z nich o nazwie „Straż Samorządowa” pod dow. Stanisława Kamińskiego powstała w 1945 r., druga, bezimienna – antykomunistyczna, którego członkiem był – przez pewien czas komendant ochrony cukrowni w Janikowie, Stefan Piwoński, rozpoczęła działalność w grudniu 1945 roku. Ponadto H. Czarniecki i M. Pietrzyk wykazali informacje o organizacji „Armia Pomocnicza” (AK-Okręg „Kawa”, „Armia Polska”), działającej w województwie poznańskim i bydgoskim, w tym na terenie Inowrocławia w latach 1945 – 1946. Wstępnie, dane te pozostają bez pokrycia z materiałami zawartymi w Archiwum IPN w Bydgoszczy. Liczba trzech organizacji pozostała również w 1946 roku, a w kolejnym, aktywność rozpoczęły trzy nowe. Mianowicie, dnia 18 marca 1947 roku została utworzona przez Alojzego Michalaka i Zygmunta Stelmachowskiego – „Tajna Organizacja Młodzieżowa Orzeł” (występującej także pod nazwami „TOM – O” „Pomoc Polsce”, „Armia Podziemna – Orzeł”), w październiku – „Kujawy walczą” („Najwyższy Organ Harcerstwa Polskiego”, „Ośmiornica”), organizowaną i dowodzoną przez Zygmunta Gramzę i (tylko dowodzoną) Zdzisława Tomaszewskiego, a w grudniu – „Stronnictwo Narodowe” („SN”), założoną i dowodzoną przez nauczyciela z Kruszwicy, Jerzego Stobera z zastępcą Henrykiem wodniakiem. W sumie, w 1947 roku istniało pięć organizacji, a w roku następnym – sześć. W listopadzie 1948 roku „SN” rozszerzyło obszar terytorialny swej działalności, szczególnie tam, posługując się nazwą „Podziemny Związek Młodzieży Wielkopolskiej”. W tym roku również powstała „Wolność i Niezawisłość” pod dow. Bogdana Henryka Sawickiego. Kontynuując wyliczenie organizacji, w roku 1949 powołano do życia trzy takie grupy, dając łączną sumę ośmiu. Były to „Wołga” założona przez Romana Biskupa, następnie od maja – „Generalny Sztab Armii Krajowej”, założony i dowodzony przez kaprala podchorążego Edwarda Kulasiewicza z zastępcą Czesławem Polaczykiem oraz „Jednostka Leśna” (znana także jako „Jednostka Leśna Quo Vadis Jana III”), założona i dowodzona przez Hieronima Adamczyka i (zastępcę dowódcy) Zdrojewskiego. Największa ilość nielegalnych organizacji przypadła na lata 1950 – 51, kiedy odnotowano ich jedenaście w 1950 r. z nowymi: od lipca „Organizacja Rostek” („Organizacja Rostak”), założona i organizowana przez Zbigniewa Rostka z zastępcą Jerzym Wasilewskim i „Orlice”, założoną przez Krystynę Hoffman. Miesiąc później narodziła się „Młodzieżowa Armia Krajowa Nadzieja” („M.A.K. „Nadzieja”), założona przez Jana Motykiewicza i dowodzona przez Lucjana Darochę, od listopada „Podziemny Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej Polskiej”, pod dow. Bronisława Kamińskiego i od grudnia „Orlęta Kujawskie” założona przez Kazimierza Mądrowskiego i dowodzoną przez Zenona Chrzanowskiego. W 1951 r. założono sześć organizacji i przy częstych w 1950 roku likwidacjach wcześniejszych było ich razem dwanaście. Wśród nowych znalazła się „Błyskawica” pod dow. Ireny Krzywonos i Krystyny Wojciechowskiej, „Katyń”, którego członkami byli m.in. Jerzy Juchniewicz oraz Henryk Walecki, „Ludzie spod Znaku Trójkąta”, założona i dowodzona przez Ryszarda Werbińskiego, od 10 marca – „Polska Partyzantka Podziemna”, założona i organizowana przez Zdzisława Szyperskiego, a dowodzona przez Mariana Przybylskiego, od września „Orzeł” pod dow. Zdzisława Smiejki i od grudnia „Drugi Oddział Orła” pod dow. Mieczysława Jadczaka. W roku 1952 było razem siedem organizacji konspiracji z najmłodszymi, które powstały w tym czasie, tj.: „Mafią” pod dow. Jerzego Falborskiego z zastepcą Romanem Kosiorem, „Trójką Agencką” – od września, pod dow. Anny Milińskiej i „Wolnością dla Ludu Polskiego” – od listopada, pod dow. Kazimierza Lisieckiego i Franciszka Gutowskiego. Później w źródłach brak jest informacji o innych tego typu grupach. W 1953 r. działały ich cztery, a w 1954, jako ostatnie dwie: „Trójka Agecka” i „”Wolność i Niezawisłość”. Ilość członków wahała się w poszczególnych organizacjach i wynosiła w piętnastu przypadkach do dziesięciu osób, w trzech – od dwunastu do trzynastu, jeden raz – osiemnaście, w kolejnych trzech – od dwudziestu siedmiu do trzydziestu i raz – pięćdziesiąt osiem, łącznie na sumę od około dwustu osiemdziesięciu do trzystu osób4.

Autor oparł się głównie na źródłach dokumentujących ujawnione grupy przestępczo-rabunkowe i organizacje na wskutek działań UB. Bazował także na materiałach, dotyczących oddziałów zbrojnego podziemia, wśród których brak informacji o sposobie ich ujawnienia, a tylko w części z nich zostało to wykazane. Dlatego też, wspólna ich liczba wszystkich grup i organizacji powinna być wyższa, z uwzględnieniem tych, które uniknęły wykrycia przez organy bezpieczeństwa państwa. Świadczą o tym również duże rozbieżności w ich ilości między różnymi autorami opracowań, odnoszących się do województwa pomorskiego (bydgoskiego), napisanych w skali regionalnej oraz krajowej. Łączna ilość zdekonspirowanych oddziałów i organizacji działających na jego terenie, z pozostałymi, które pozostały w ukryciu, była znacznie wyższa.

1 Według Marii Turlejskiej, oddział „Szarego” mógł posiadać charakter prowokacji UB.

2 Ponadto członkiem „Burego” był Antoni Fryszkowski, ps. „Ryś”, skazany wyrokiem WSR w Bydgoszczy na dwudziesto jednokrotną karę śmierci za spowodowanie śmierci 23 osób i 98 napadów z bronią w ręku. Z. Biegański wskazał na występowanie w jego późniejszym oddziale NZW działającym na wiosnę 1946 roku – dowódcę oddziału „Kot”, Z. Mirkiewicza, ps. „Kot”.

3 Autor przyjął liczbę członków „Wilka” oraz tzw. „Bandy Wiśniewskiego” średnio po około osiem osób (najmniejsza znana liczba członków oddziałów zbrojnych).

4 Liczba członków organizacji podziemia wynosiła 302 osoby, uwzględniając liczbę 28 członków org. „Rostek” lub około 280-284, jeśli liczba ta wynosiła kilkoro lub dziesięcioro osób. Sprawa tej org. mogła mieć, przynajmniej w pewnym stopniu, charakter propagandowy.

Źródło:

Adam Janowski “Społeczeństwo powiatu inowrocławskiego w latach 1939 -1956”, UMK, Toruń 2005 r.